اختلاف حدیث

در زیر حدیث جالبی از کتاب اصول کافی (کتاب فضل علم، باب اختلاف حدیث، ترجمه مصطفوی صحفه ۸۰) که ر کتاب اسرار آل محمد هم یافت می‌شود می‌توان ملاحظه کرد. در ادامهٔ آن چند نکته‌ای که به چشممان می‌آید را بازگو خواهیم کرد.

عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ الْیَمَانِیِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ الْهِلَالِیِّ قَالَ قُلْتُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع إِنِّی سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ الْمِقْدَادِ وَ أَبِی ذَرٍّ شَیْئاً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ أَحَادِیثَ عَنْ نَبِیِّ اللَّهِ ص غَیْرَ مَا فِی أَیْدِی النَّاسِ ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْکَ تَصْدِیقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ رَأَیْتُ فِی أَیْدِی النَّاسِ أَشْیَاءَ کَثِیرَةً مِنْ تَفْسِیرِ الْقُرْآنِ وَ مِنَ الْأَحَادِیثِ عَنْ نَبِیِّ اللَّهِ ص أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِیهَا وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِکَ کُلَّهُ بَاطِلٌ أَ فَتَرَى النَّاسَ یَکْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّدِینَ وَ یُفَسِّرُونَ الْقُرْآنَ بِ آرَائِهِمْ قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَیَّ فَقَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ الْجَوَابَ إِنَّ فِی أَیْدِی النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ کَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْکَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهَماً وَ قَدْ کُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَةُ فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ ثُمَّ کُذِبَ عَلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّمَا أَتَاکُمُ الْحَدِیثُ مِنْ أَرْبَعَةٍ لَیْسَ لَهُمْ خَامِسٌ رَجُلٍ مُنَافِقٍ یُظْهِرُ الْإِیمَانَ مُتَصَنِّعٍ بِالْإِسْلَامِ 

لَا یَتَأَثَّمُ وَ لَا یَتَحَرَّجُ أَنْ یَکْذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّداً فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ کَذَّابٌ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ یُصَدِّقُوهُ وَ لَکِنَّهُمْ قَالُوا هَذَا قَدْ صَحِبَ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ أَخَذُوا عَنْهُ وَ هُمْ لَا یَعْرِفُونَ حَالَهُ وَ قَدْ أَخْبَرَهُ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِینَ بِمَا أَخْبَرَهُ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْکَذِبِ وَ الْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ حَمَلُوهُمْ عَلَى رِقَابِ النَّاسِ وَ أَکَلُوا بِهِمُ الدُّنْیَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَ الدُّنْیَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ وَ رَجُلٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ شَیْئاً لَمْ یَحْمِلْهُ عَلَى وَجْهِهِ وَ وَهِمَ فِیهِ وَ لَمْ یَتَعَمَّدْ کَذِباً فَهُوَ فِی یَدِهِ یَقُولُ بِهِ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یَرْوِیهِ فَیَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ لَمْ یَقْبَلُوهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ وَهِمَ لَرَفَضَهُ وَ رَجُلٍ ثَالِثٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص شَیْئاً أَمَرَ بِهِ ثُمَّ نَهَى عَنْهُ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ یَنْهَى عَنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ فَحَفِظَ مَنْسُوخَهُ وَ لَمْ یَحْفَظِ النَّاسِخَ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ وَ آخَرَ رَابِعٍ لَمْ یَکْذِبْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُبْغِضٍ لِلْکَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِیماً لِرَسُولِ اللَّهِ ص لَمْ یَنْسَهُ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ کَمَا سَمِعَ لَمْ یَزِدْ فِیهِ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْهُ وَ عَلِمَ النَّاسِخَ مِنَ الْمَنْسُوخِ فَعَمِلَ بِالنَّاسِخِ وَ رَفَضَ الْمَنْسُوخَ فَإِنَّ أَمْرَ النَّبِیِّ ص مِثْلُ الْقُرْآنِ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ وَ خَاصٌّ وَ عَامٌّ وَ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ قَدْ کَانَ یَکُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص الْکَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ کَلَامٌ عَامٌّ وَ کَلَامٌ خَاصٌّ مِثْلُ 

الْقُرْآنِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا فَیَشْتَبِهُ عَلَى مَنْ لَمْ یَعْرِفْ وَ لَمْ یَدْرِ مَا عَنَى اللَّهُ بِهِ وَ رَسُولُهُ ص وَ لَیْسَ کُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص کَانَ یَسْأَلُهُ عَنِ الشَّیْ ءِ فَیَفْهَمُ وَ کَانَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْأَلُهُ وَ لَا یَسْتَفْهِمُهُ حَتَّى إِنْ کَانُوا لَیُحِبُّونَ أَنْ یَجِی ءَ الْأَعْرَابِیُّ وَ الطَّارِئُ فَیَسْأَلَ رَسُولَ اللَّهِ ص حَتَّى یَسْمَعُوا وَ قَدْ کُنْتُ أَدْخُلُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص کُلَّ یَوْمٍ دَخْلَةً وَ کُلَّ لَیْلَةٍ دَخْلَةً فَیُخَلِّینِی فِیهَا أَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَارَ وَ قَدْ عَلِمَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ لَمْ یَصْنَعْ ذَلِکَ بِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ غَیْرِی فَرُبَّمَا کَانَ فِی بَیْتِی یَأْتِینِی رَسُولُ اللَّهِ ص أَکْثَرُ ذَلِکَ فِی بَیْتِی وَ کُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْضَ مَنَازِلِهِ أَخْلَانِی وَ أَقَامَ عَنِّی نِسَاءَهُ فَلَا یَبْقَى عِنْدَهُ غَیْرِی وَ إِذَا أَتَانِی لِلْخَلْوَةِ مَعِی فِی مَنْزِلِی لَمْ تَقُمْ عَنِّی فَاطِمَةُ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَنِیَّ وَ کُنْتُ إِذَا سَأَلْتُهُ أَجَابَنِی وَ إِذَا سَکَتُّ عَنْهُ وَ فَنِیَتْ مَسَائِلِی ابْتَدَأَنِی فَمَا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص آیَةٌ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا أَقْرَأَنِیهَا وَ أَمْلَاهَا عَلَیَّ فَکَتَبْتُهَا بِخَطِّی وَ عَلَّمَنِی تَأْوِیلَهَا وَ تَفْسِیرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْکَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا وَ دَعَا اللَّهَ أَنْ یُعْطِیَنِی فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِیتُ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ لَا عِلْماً أَمْلَاهُ عَلَیَّ وَ کَتَبْتُهُ مُنْذُ دَعَا اللَّهَ لِی بِمَا دَعَا وَ مَا تَرَکَ شَیْئاً عَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ وَ لَا أَمْرٍ وَ لَا نَهْیٍ کَانَ أَوْ یَکُونُ وَ لَا کِتَابٍ مُنْزَلٍ عَلَى أَحَدٍ قَبْلَهُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِیَةٍ إِلَّا عَلَّمَنِیهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أَنْسَ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَى صَدْرِی وَ دَعَا اللَّهَ لِی أَنْ یَمْلَأَ قَلْبِی عِلْماً وَ فَهْماً وَ حُکْماً وَ نُوراً فَقُلْتُ یَا نَبِیَّ اللَّهِ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی مُنْذُ دَعَوْتَ اللَّهَ لِی بِمَا دَعَوْتَ لَمْ أَنْسَ شَیْئاً وَ لَمْ یَفُتْنِی شَیْ ءٌ لَمْ أَکْتُبْهُ أَ فَتَتَخَوَّفُ عَلَیَّ النِّسْیَانَ فِیمَا بَعْدُ فَقَالَ لَا لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکَ النِّسْیَانَ وَ الْجَهْلَ 

سلیم بن قیس گوید: به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کردم. من از سلمان و مقداد و ابى ذر چیزى از تفسیر قرآن هم احادیثى از پیغمبر (ص) شنیده ام که با آنچه در نزد مردم است مخالفست و باز از شما مى شنوم چیزى که آنچه را شنیده ام تصدیق مى کند، و در دست مردم مطالبى از تفسیر قرآن و احادیث پیغمبر مى بینم که شما با آنها مخالفید و همه را باطل مى دانید، آیا عقیده دارید مردم عمداً بر رسول خدا دروغ مى بندند و قرآن را به رأى خود تفسیر مى کنند؟ سلیم گوید: حضرت به من توجه کرد و فرمود، سؤالى کردى اکنون پاسخش را بفهم. 

همانا نزد مردم حق و باطل و راست و دروغ و ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محکم و متشابه و خاطره درست و نادرست همه و در زمان پیغمبر(ص) مردم بر حضرتش دروغ بستند تا آنکه میان مردم بسخرانى ایستاد و فرمود: «اى مردم همانا دروغ بندان بر من زیاد شده اند هر که عمداً بمن دروغ بندد باید جاى نشستن خود را دوزخ داند.» سپس بعد از او هم بر او دروغ بستند همانا حدیث از چهار طریقى که پنجمى ندارد بشما میرسد. 

اول شخص منافقى که تظاهر بایمان مى کند و اسلام ساختگى دارد عمداً دروغ بستن به پیغمبر پروا ندارد و آن را گناه نمى شمارد، اگر مردم بدانند که او منافق و دروغگوست از او نمى پذیرند و تصدیقش نمى کنند لیکن مردم میگویند این شخص همدم پیغمبر بوده و او را دیده و از او شنیده است مردم از او اخذ کنند و از حالش آگهى ندارند در صورتى که خداوند پیغمبرش را از حال منافقین خبر داده و ایشان را توصیف نموده و فرموده است (3 سوره 63) «چون ایشان را بینى از ظاهرشان خوشت آید و اگر سخن گویند بگفتارشان گوش دهى » منافقین پس از پیغمبر زنده ماندند و به رهبران گمراهى و کسانیکه با باطل و دروغ و تهمت مردم را بدوزخ خوانند پیوستند و آنها پستهاى حساسشان دادند و بر گردن مردمشان سوار کردند و بوسیله آنها دنیا را بدست آوردند زیرا مردم همراه زمامداران و دنبال مى روند مگر آنرا که خدا نگهدارد این بود یکى از چهار نفر.

دوم کسى که چیزى از پیغمبر (ص) شنیده و آن را درست نفهمیده و بغلط رفته ولى قصد دروغ نداشته آن حدیث در دست او است. به آن معتقد است و عمل مى کند و بدیگران مى رساند و مى گوید من این را از رسول خدا (ص) شنیدم. اگر مسلمین بدانند که او بغلط رفته نمى پذیرندش و اگر هم خودش بداند اشتباه کرده و آن را رها مى کند.

سوم شخصى که چیزى از پیغمبر (ص) شنیده که به آن امر مى فرمود سپس پیغمبر از آن نهى فرموده و او آگاه نگشته یا نهى چیزى را از پیغمبر شنیده و سپس آنحضرت به آن امر فرموده و او اطلاع نیافته پس او منسوخ را حفظ کرده و ناسخ را حفظ نکرده اگر او بداند منسوخست ترکش کند و اگر مسلمین هنگامیکه از او مى شنوند بدانند منسوخ است ترکش کنند. 

چهارم شخصى که بر پیغمبر دروغ نبسته و دروغ را از ترس خدا و احترام پیغمبر مبفوض دارد و حدیث را هم فراموش نکرده بلکه آنچه شنیده چنانکه بوده حفظ کرده و همچنانکه شنیده نقل کرده، به آن نیفزوده و از آن کم نکرده و ناسخ را از منسوخ شناخته، بناسخ عمل کرده و منسوخ را رها کرده، زیرا امر پیغمبر (ص) هم مانند قرآن ناسخ و منسوخ (و خاص و عام) و محکم و متشابه دارد، گاهى رسول خدا (ص) به دو طریق سخن مى فرمود: سخنى عام و سخنى خاص مثل قرآن. و خداى عزوجل در کتابش فرموده (7 سوره 59) آنچه را پیغمبر برایتان آورده اخذ کنید و از آنچه نهیتان کرده باز ایستید، کسى که مقصود خدا و رسولش را نفهمد و درک نکند و بر او مشتبه شود، اصحاب پیغمبر (ص) که چیزى از او مى پرسیدند همگى که نمى فهمیدند، بعضى از آنها از پیغمبر مى پرسیدند ولى (بعلت شرم یا احترام یا بى قیدى) فهم جوئى نمى کردند و دوست داشتند که بیابانى و رهگذرى بیاید و از پیغمبر بپرسد تا آنها بشنوند. 

اما من هر روز یک نوبت و هر شب یک نوبت بر پیغمبر (ص) وارد مى شدم با من خلوت مى کرد و در هر موضوعى با او بودم (محرم رازش بودم و چیزى از من پوشیده نداشت) اصحاب پیغمبر (ص) مى دانند که جز من با هیچکس چنین رفتار نمى کرد، بسا بود که در خانه خودم بودم و پیغمبر (ص) نزدم مى آمد، و این همنشینى در خانه من بیشتر واقع مى شد از خانه پیغمبر و چون در بعضى از منازل بر آنحضرت وارد مى شدم، زنان خود را بیرون مى کرد و تنها با من بود و چون براى خلوت به منزل من مى آمد فاطمه و هیچیک از پسرانم را بیرون نمى کرد، چون از او مى پرسیدم جواب مى داد و چون پرسشم تمام مى شد و خاموش مى شدم او شروع مى فرمود، هیچ آیه ئى از قرآن بر رسول خدا (ص) نازل نشد جز اینکه براى من خواند و املا فرمود و من بخط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست که فهم و حفظ آن را بمن عطا فرماید، و از زمانى که آن دعا را در باره من کرد هیچ آیه ئى از قرآن و هیچ علمى را که املا فرمود و من نوشتم فراموش نکردم و آنچه را که خدا تعلیمش فرمود از حلال و حرام و امر و نهى گذشته و آینده و نوشته اى که بر هر پیغمبر پیش از او نازل شده بود از طاعت و معصیت به من تعلیم فرمود و من حفظش کردم و حتى یک حرف آن را فراموش نکردم، سپس دستش را بر سنیه ام گذاشت و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حکم و نور پر کند، عرض کردم اى پیغمبر خدا پدر و مادرم قربانت از زمانى که آن دعا را در باره من کردى چیزى را فراموش نکردم و آنچه را هم ننوشتم از یادم نرفت، آبا بیم فراموشى بر من دارى؟ فرمود! نه بر تو بیم فراموش و نادانى ندارم.

اولین چیزی که توجه انسان را در حدیث قوث جلب می‌کند، لحن پرسندهٔ سوال که همان سلیم باشد است. سلیم می‌گوید:« من از سلمان و مقداد و ابى ذر چیزى از تفسیر قرآن هم احادیثى از پیغمبر (ص) شنیده ام که با آنچه در نزد مردم است مخالفست و باز از شما مى شنوم چیزى که آنچه را شنیده ام تصدیق مى کند، و در دست مردم مطالبى از تفسیر قرآن و احادیث پیغمبر مى بینم که شما با آنها مخالفید و همه را باطل مى دانید، آیا عقیده دارید مردم عمداً بر رسول خدا دروغ مى بندند و قرآن را به رأى خود تفسیر مى کنند؟» انگار که سلیم دارد به طریقی به امام عرض می‌کند: 

آیا شما ادعا می‌کنید که همه دروغ می‌گویند و اشتباه می‌کنند و این فقط شما هستید که حق هستید و راست می‌گویید؟

با دیدی دیگر انگار که سلیم دارد سوال خیلی از مردم زمان را هم می‌پرسد که

روی چه حسابی می‌گویند امیرالمؤمنین حق است و بقیه همه باطل؟

اگر این‌طور نگاه کنیم سلیم در مقابل چه کسی دارد این سوال را بیان می‌کند، اصلا لحن‌اش برای بیان سوال خوب نبوده است، چرا که در مقابل امیرالمؤمنین، مولا و سرور مؤمنین، وصی برحق پیامبر و شاه مردان دارد سوالش را می‌پرسد. اما دو نکته در همین اول کار به چشم می‌آید. یکی اینکه سوال از پرسیدن سوالش نمی‌هراسد. می‌خواهد بداند و یاد بگیرد و از این رو می‌پرسد و از اینکه سوالش در برابر سوال کننده کوچک به نظر بیاید یا اینکه دیگران به خاطر پرسیدن سوال رو را نهی کنند یا حتی مورد تمسخر دیگران واقع شود ترسی به دل راه نمی‌دهد. نکتهٔ دیگر این است که امیرالمؤمنین با سعهٔ صدر سوال او را پاسخ می‌دهند. نمی‌گویند چرا چنین سوالی کردی. نمی‌گوید این چه وضع پرسیدن سوال است و چرا احترام و ادب را راعیت نکردی. بلکه با متانت پاسخی کامل و جامع به او می‌دهند تا سوال‌کننده جواب سوالش را بیابد.

در ادامه افرادی که قرآن را تفسیر و احادیث را نقل می‌کنند را به چهار گروه تقسیم بندی می‌کنند و معرفی می‌کنند و می‌گویند چرا آن‌ها حق و راست نیستند. 

• گروه اول گروه منافقین هستند که امام یکی یکی ویژگی‌های ایشان را برمی‌شمرد و معرفی‌شان می‌کند.

... تظاهر بایمان مى کند و اسلام ساختگى دارد عمداً دروغ بستن به پیغمبر پروا ندارد و آن را گناه نمى شمارد، اگر مردم بدانند که او منافق و دروغگوست از او نمى پذیرند و تصدیقش نمى کنند لیکن مردم میگویند این شخص همدم پیغمبر بوده و او را دیده و از او شنیده است مردم از او اخذ کنند و از حالش آگهى ندارند در صورتى که خداوند پیغمبرش را از حال منافقین خبر داده و ایشان را توصیف نموده و فرموده است (3 سوره 63) «چون ایشان را بینى از ظاهرشان خوشت آید و اگر سخن گویند بگفتارشان گوش دهى » منافقین پس از پیغمبر زنده ماندند و به رهبران گمراهى و کسانیکه با باطل و دروغ و تهمت مردم را بدوزخ خوانند پیوستند و آنها پستهاى حساسشان دادند و بر گردن مردمشان سوار کردند و بوسیله آنها دنیا را بدست آوردند زیرا مردم همراه زمامداران و دنبال مى روند مگر آنرا که خدا نگهدارد ...

از جمله نکته‌هایی که از این قسمت یاد می‌گیریم را می‌توان این‌ها را برشمرد که: ظاهر منافق شبیه مسلمان است. کسی که از دروغ بستن به رسول خدا ابائی ندارد و باب میل خودش آنچه را که می‌پسندد از قول رسول خدا نقل می‌کند و تا جائی که بتواند بر مردم سوار می‌شود. از این رو  پیروی کردن از هرآنکس که دیدیم ظاهر مسلمانی دارد و حدیث نقل می‌کند آن هم بدون تفکر و تعقل کار شایسته‌ای نیست!  

• گروه دوم گروه انسان‌های کم‌هوش و خنگ در فهم هستند. البته این اسمی است که ما روی این گروه گذاشته‌ایم. امام ایشان را این‌چنین توصیف می‌فرمایند:

کسى که چیزى از پیغمبر (ص) شنیده و آن را درست نفهمیده و بغلط رفته ولى قصد دروغ نداشته آن حدیث در دست او است. به آن معتقد است و عمل مى کند و بدیگران مى رساند و مى گوید من این را از رسول خدا (ص) شنیدم. اگر مسلمین بدانند که او بغلط رفته نمى پذیرندش و اگر هم خودش بداند اشتباه کرده و آن را رها مى کند.

نکته‌ای که از وصف بالا یاد می‌گیریم علاوه بر نکته‌ٔ‌ گروه پیشین این است که قرار نیست هرآنچه که از حدیثی از رسول خدا شنیدیم و به زعم خودمان فهمیدیم درست باشد! مگر فهم ما چه قدر است؟ هرچه قدر فهم عالی و هوش بالایی هم داشته باشیم باز هم در یک محدودت دنیا گرفتاریم و این در حالی است که قرآن کلام خداوند است و طبق فرمودهٔ خودش هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در این کتاب آورده شده است (سوره انعام آیه ۵۹).

• گروه سوم افراد بی‌انضباط و نامنظم هستند. باز هم این اسمی است که ما روی دسته افراد این گروه گذاشته‌ایم وگرنه امام دربارهٔ گروه سوم می‌فرمایند:

شخصى که چیزى از پیغمبر (ص) شنیده که به آن امر مى فرمود سپس پیغمبر از آن نهى فرموده و او آگاه نگشته یا نهى چیزى را از پیغمبر شنیده و سپس آنحضرت به آن امر فرموده و او اطلاع نیافته پس او منسوخ را حفظ کرده و ناسخ را حفظ نکرده اگر او بداند منسوخست ترکش کند و اگر مسلمین هنگامیکه از او مى شنوند بدانند منسوخ است ترکش کنند. 

این افراد همهٔ جلسات در کنار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم حضور نداشتند. برخی جلسات را غائب بودند و حتی از هم‌کلاسی‌هایشان جزوه نگرفته‌اند و نپرسیدند که آن‌موقع که ما نبودیم رسول خدا چه فرمود. به همین خاطر است که منسوخ را می‌دانند و ناسخ را نمی‌دانند. نکتهٔ اینجا این است که هر روایتی دیدیم دلیل بر این نیست که خب دیگه، همین است! برویم انجام بدهیم. در حالی ممکن است روایتی از نظر تاریخی بعد از آن وجود داشته باشد که ناسخ روایت قبلی باشد. یکی از مثال های این قسمت همان شراب است که ابتدا آیاتی دربارهٔ نماز نخواندن در حالت مست بودن آورده شده و بعد به طور کلی حرام شده است.

• گروه چهارم یک گروه یک نفره است انگار که منحصر می‌شود به شاگرد اول آن. البته امام ابتدا این گروه را این طور توصیف می‌کنند که

شخصى که بر پیغمبر دروغ نبسته و دروغ را از ترس خدا و احترام پیغمبر مبفوض دارد و حدیث را هم فراموش نکرده بلکه آنچه شنیده چنانکه بوده حفظ کرده و همچنانکه شنیده نقل کرده، به آن نیفزوده و از آن کم نکرده و ناسخ را از منسوخ شناخته، بناسخ عمل کرده و منسوخ را رها کرده، زیرا امر پیغمبر (ص) هم مانند قرآن ناسخ و منسوخ (و خاص و عام) و محکم و متشابه دارد

کسی که در این گروه است خیلی خاص بوده است. همهٔ درس‌ها با ماکزیمم نمره انگار پاس کرده باشد.

دوباره خواندن ادامهٔ حدیث هم خالی از لطف نیست.

رسول خدا (ص) به دو طریق سخن مى فرمود: سخنى عام و سخنى خاص مثل قرآن. و خداى عزوجل در کتابش فرموده (7 سوره 59) آنچه را پیغمبر برایتان آورده اخذ کنید و از آنچه نهیتان کرده باز ایستید، کسى که مقصود خدا و رسولش را نفهمد و درک نکند و بر او مشتبه شود، اصحاب پیغمبر (ص) که چیزى از او مى پرسیدند همگى که نمى فهمیدند، بعضى از آنها از پیغمبر مى پرسیدند ولى (بعلت شرم یا احترام یا بى قیدى) فهم جوئى نمى کردند و دوست داشتند که بیابانى و رهگذرى بیاید و از پیغمبر بپرسد تا آنها بشنوند. 

اما من هر روز یک نوبت و هر شب یک نوبت بر پیغمبر (ص) وارد مى شدم با من خلوت مى کرد و در هر موضوعى با او بودم (محرم رازش بودم و چیزى از من پوشیده نداشت) اصحاب پیغمبر (ص) مى دانند که جز من با هیچکس چنین رفتار نمى کرد، بسا بود که در خانه خودم بودم و پیغمبر (ص) نزدم مى آمد، و این همنشینى در خانه من بیشتر واقع مى شد از خانه پیغمبر و چون در بعضى از منازل بر آنحضرت وارد مى شدم، زنان خود را بیرون مى کرد و تنها با من بود و چون براى خلوت به منزل من مى آمد فاطمه و هیچیک از پسرانم را بیرون نمى کرد، چون از او مى پرسیدم جواب مى داد و چون پرسشم تمام مى شد و خاموش مى شدم او شروع مى فرمود، هیچ آیه ئى از قرآن بر رسول خدا (ص) نازل نشد جز اینکه براى من خواند و املا فرمود و من بخط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست که فهم و حفظ آن را بمن عطا فرماید، و از زمانى که آن دعا را در باره من کرد هیچ آیه ئى از قرآن و هیچ علمى را که املا فرمود و من نوشتم فراموش نکردم و آنچه را که خدا تعلیمش فرمود از حلال و حرام و امر و نهى گذشته و آینده و نوشته اى که بر هر پیغمبر پیش از او نازل شده بود از طاعت و معصیت به من تعلیم فرمود و من حفظش کردم و حتى یک حرف آن را فراموش نکردم، سپس دستش را بر سنیه ام گذاشت و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حکم و نور پر کند

باز هم دو نکته‌ای که پیش از این ذکر کردیم اینجا چشم‌نوازی می‌کند. اینکه قرار نیست هرآنچه کلام خدا و وحی است را ما با عقل بشری خودمان بتوانیم بفهمیم و دیگر اینکه اگر چیزی را نفهمیدیم سوال بپرسیم! منتظر ننشینیم که بلکه یک نفر بیاید بپرسد تا بلکه یاد بگیریم. اگر ما نپرسیم و کسی هم نپرسد با همان دانش ناقص و اشتباه خودمان پیش می‌رویم!!

توجه کنید که گروه دوم و سوم افراد بدی به نظر نمی‌رسیدند همان طور که امام هم فرمود اگر آن‌ها می‌دانستند که اشتباه می‌کنند راه‌شان را درست می‌کردند اما  از نتیجهٔ کار ایشان دین اشتباه به مردم می‌رسید! همیشه افراد مثبت اعمال و کارهایشان مثبت نیست. 

در نهایت هم امیرالمؤمنین دلیل برتری خودشان بر دیگران را شرح می‌دهند. هیچ‌کس مانند ایشان نبوده که هرروز و هرشب توفیق در معیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را داشته باشد. هیچ‌کسی مانند ایشان این‌قدر کوشا نبودند که هر‌آنچه رسول ‌خدا بیان کنند را بنویسد!

 

نکتهٔ آخر اینکه اگرچه در آنچنان حضرت فرمودند معلم پیامبر خدا بود و شاگرد امیرالمؤمنین اما باز هم برای به ثمر نشستن تمامی کارها نیاز اصلی این است که توفیق الهی در کار باشد! از این رو رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم برای حضرت علی علیه‌السلام دعا می‌کردند.

 

 

کاش خداوند توفیقات ما را هم زیاد کند.